Dacht hij een mooi succes te hebben behaald, vlak voor kerstvakantie van 1994. Maandenlang hadden de universiteiten er op gehamerd dat die vermaledijde bezuiniging van 500 miljoen op het hoger onderwijs van tafel moest. Hoe dan ook. Maar het was nog niet zover, of enkele universitaire bestuurders nagelden VSNU-voorzitter Van Lieshout in het openbaar aan de schandpaal. Oorzaak was het `december-akkoord' dat Van Lieshout vrijdag 9 december had ondertekend met minister Ritzen en de voorzitter van de HBO-Raad, drs. A. van der Hek. Daarin had minister Ritzen de bezuiniging op de universiteiten en hogescholen inderdaad doorgestreept. De studenten kregen echter de rekening gepresenteerd in de vorm van een verhoging van het collegegeld. Met maar liefst duizend gulden. Van Lieshout kreeg de wind van voren. Vanzelfsprekend van de studenten, die enkele dagen later bij de VSNU binnenvielen, maar ook van enkele universiteitsbestuurders.
'Niemand wilde dat ik opstapte, maar het had weinig gescheeld of ik had dat toch gedaan', blikt Van Lieshout terug. Waarna een interessante verklaring volgt voor zijn bijna-vertrek. In tegenstelling tot wat omstanders in die dagen wisten, waren 'alle voorzitters al op 2 december precies op de hoogte gesteld' van wat er aan zat te komen. Die vrijdag lichtte Van Lieshout de veertien voorzitters in een vertrouwelijke bijeenkomst in over het voorstel van minister Ritzen. 'Ze wisten exact over welke getallen het ging en dat de studenten 1000 gulden meer gingen betalen. Er werd wel wat gemopperd, en we zouden pas later een officieel besluit nemen, maar er is nooit gezegd dat dat onaanvaardbaar was. Velen waren met mij van mening dat die verhoging paste binnen de geest van de tijd. Het maakte de universiteiten financieel ook minder afhankelijk van de overheid.'
Onacceptabel
Uiteindelijk werd de zaak op wel zeer creatieve wijze gesust en bleef Van Lieshout zitten. Een week na de ondertekening van het akkoord verklaarden de universiteiten dat zij de verhoging van het collegegeld maatschappelijk onaanvaardbaar vonden. Het was vanwege anderen dat zij het voorstel afwezen. Hun eigen mening bleef buiten het officiële standpunt. Van Lieshout: 'Hadden de voorzitters verklaard dat zij zelf de verhoging niet aanvaardden, dan was ik afgetreden. Dan geef je aan dat je je vaandeldrager met een volstrekt verkeerde boodschap op pad hebt gestuurd.'
Hoe vervelend hij het ook vond, Van Lieshout begreep de reactie van de `afvallige' voorzitters maar al te goed. Bijvoorbeeld dat de Utrechtse voorzitter drs. J.G.F. Veldhuis de verhoging in de universiteitsraad 'onacceptabel' noemde en de handtekening van Van Lieshout een stap te ver vond. Van Lieshout: 'Dat zijn de emoties van het moment. Het collegegeld behoort niet tot de competentie van de VSNU. Maar binnen zijn universiteit redeneert een voorzitter anders. Regeltjes en afspraken kunnen dat niet voorkomen.'
Toch is dat wel de grote handicap van de VSNU. Het beeld van een kruiwagen vol kikkers die alle kanten opspringen. Universiteiten die rollend over straat gaan, 'zelfs al weten ze dat ze daardoor schade oplopen', zoals HBO-Raadvoorzitter Van der Hek opmerkt. Een enkeling accepteert dat als een onvermijdelijk gegeven. VVD-kamerlid De Vries vindt het 'volkomen begrijpelijk dat er niet echt wordt samengewerkt. De Kamer wil zelf dat de universiteiten zich steeds meer van elkaar onderscheiden. Die `S' van VSNU moet je eraf halen.' Maar over hetalgemeen is de opvatting dat een meer gezamenlijk optreden de universiteiten geen kwaad zou doen. PvdA-kamerlid W. van Gelder denkt met afgrijzen terug aan de zich jaren voortslepende discussie over de oprichting van een werkgeversvereniging, die namens de universiteiten met de vakbonden gaat onderhandelen over arbeidsvoorwaarden. Uiteindelijk is die vereniging er toch gekomen. Van Lieshout ziet het gevaar al weer opdoemen: 'En nu kan het niet zo zijn dat in die uitermate moeilijke onderhandelingen er links en rechts door een college- voorzitter wordt geroepen: ik heb vertrouwelijk gehoord dat het zo en zo gaat, maar daar ben ik tegen'.
Maar universiteitsbestuurders zijn interessante bronnen voor de media, zegt Van Lieshout. 'Zodra een journalist iets heeft gehoord of gelezen, belt hij de voorzitter van een universiteit op, of een hoogleraar. En die geeft antwoord zonder precies te weten wat er aan de hand is. Een schoolhoofd wordt nooit lastig gevallen. Als de minister iets aan het basisonderwijs wil veranderen, zoekt de journalist contact met een overkoepelend orgaan.'
Ritzen
Ook minister Ritzen draagt volgens Van Lieshout bij aan de kritische houding tegenover de universiteiten. 'Als minister Borst net zo vaak een negatief oordeel zou geven over een ziekenhuis als onze minister over de universiteiten, dan was ze al lang onthoofd en begraven of gecremeerd. Dat zou de maatschappij niet pikken.'
Anderzijds verstaan de universiteiten 'op meesterlijke wijze de kunst om zich als het ware ongenietbaar te maken', verzucht Van Lieshout. 'Ze hebben een hautaine manier van vertellen waarvan iedere burger bij wijze van spreken onmiddellijk zegt: Laat ze nou gauw oprotten.'
Van Lieshout werd in 1991 voorzitter van de VSNU, die zes jaar eerder onder zijn leiding was opgericht. De voorganger van de VSNU, de Academische Raad, was een machteloze vergaderclub. Het werd tijd dat de universiteiten gezamenlijk een front gingen vormen. In de eerste fase van de nieuwe vereniging kwam daar nog weinig van terecht. Ir. P. van der Schans was de eerste voorzitter. Van Lieshout: 'Het was een overgangsfase. Van der Schans was daarvoor de juiste man. Iemand met een aimabel karakter, die niet de wens had om op de voorgrond te treden.'
Hoewel hij had gezegd nooit voorzitter te willen worden van de club die hij zelf had opgericht, werd Van Lieshout in 1991 de opvolger van Van der Schans. De voorkeur ging uit naar iemand uit eigen kring. De keuze voor hem lag voor de hand, vindt Van Lieshout zelf. Hij was zeventien jaar voorzitter geweest van het college van bestuur van de Katholieke Universiteit Nijmegen (KUN) en had al drie maal deel uitgemaakt van het dagelijks bestuur van de VSNU. Bovendien beschikte hij over veel nuttige contacten. En hij begon er aan, hoewel hij wist dat hij bij de VSNU nooit zoveel macht kon uitoefenen als in Nijmegen. Daar was hij de onbetwiste leider. 'Ik was me er van bewust dat alle veertien voorzitters graag op de eerste rij wilden meepraten. Dat er nogal wat tegenstellingen waren en dat er verschillende visies bestonden op de rol van de VSNU. Maar de collega's wilden graag dat ik het werd.'
Bij zijn aantreden stelde Van Lieshout zichzelf enkele duidelijke doelen. De VSNU moest een koepel van betekenis worden, zei hij in de universiteitsbladen. Een vereniging met aanzien en invloed, bijvoorbeeld bij de Tweede Kamer. Daarvoor was in de eerste plaats nodig 'dat we ons intern eens goed beraden: waar zijn de universiteiten elkaars broeders en willen we op één lijn zitten en wat is het terrein waar de VSNU alleen maar verdeeldheid uitstraalt.' Vier jaar later zou de opvolger van Van Lieshout met recht precies hetzelfde kunnen zeggen. Want ook al heeft de VSNU hier en daar successen geboekt, er is geen betrokkene die niet aan verdeeldheid denkt als het woord VSNU valt. De universiteiten zien dat zelf ook in en gaan binnenkort discussiëren over de vraag bij welke onderwerpen de VSNU wel, en bij welke de VSNU niet de belangen van de universiteiten kan behartigen.
Van Lieshout: 'Waar instellingen elkaars concurrent zijn, mag je geengemeenschappelijk standpunt verwachten. Dat betekent dat je keihard, bij wijze van spreken met handtekeningen, moet afspreken: dat en dat doet de VSNU en niemand anders, de rest doen de instellingen zelf.' '
Er moet meer discipline in deze club komen', benadrukt de vertrekkende voorzitter. Hebben tien van de veertien collegevoorzitters met elkaar een standpunt ingenomen, dan moeten zij niet vervolgens weer met een afwijkende visie naar buiten treden. En voordat zij over zo'n gemeenschappelijke kwestie hebben overlegd, dient iedereen zijn mond te houden. Gebeurt dit niet, dan moet de VSNU 'wat betreft de belangenbehartiging een heel kleine broek aantrekken'.
De kans dat universiteiten veel meer eigen zeggenschap krijgen acht de vertrekkende voorzitter helemaal niet zo klein. De politiek begint langzaam maar zeker in te zien dat er van de toegezegde autonomie nog veel te weinig terecht is gekomen. Al valt er nog veel werk te doen, zolang kamerleden blijven herhalen dat er volgens hen nog een stuk efficiënter kan worden gewerkt binnen de universiteiten en dat kleine opleidingen kunnen worden samengevoegd.
Van Lieshout: 'Over zoiets hebben ze nog nooit nagedacht. Daar zouden ze veel meer over moeten discussiëren met de universiteiten. Maar ze reageren vooral op incidenten en wat ze van Jan, Piet en Klaas horen.'
