Onderzoekers en studenten vliegen tegenwoordig met gemak naar het andere eind van de wereld. Het hoger onderwijs en de wetenschap zijn steeds internationaler geworden. Maar het aanstaande vertrek van Groot-Brittannië uit de EU en de overwinning van Trump in de VS luiden misschien een omslag in.
Afgelopen maandag aanvaardde Marijk van der Wende haar ambt als hoogleraar higher education systems aan de Universiteit Utrecht. In haar oratie noemt ze een mogelijke reden waarom mensen zich afkeren van internationalisering: slechts een klein clubje profiteert ervan.
Kosmopolieten
'We moeten er voor waken dat we ons niet alleen richten op hoogopgeleide kosmopolieten, die hun kinderen toch wel de grens over sturen', zegt ze in een telefonisch interview. 'Dat is nooit de bedoeling geweest: het doel van internationalisering is niet alleen om leuk een poosje in Spanje te studeren, maar om mensen goed voor te bereiden op de geglobaliseerde samenleving.'
'De vraag is nu: hoe leid je mensen daarvoor op? Het is belangrijk om te zorgen dat de populatie van studenten en docenten divers is. Daarmee bestrijd je vooroordelen. Dat betekent bijvoorbeeld ook dat je kinderen van immigranten gelijke kansen moet bieden: een onderwerp waar veel onderwijsinstellingen momenteel mee worstelen. Het gaat op dat punt niet slecht in Nederland, maar het kan zeker beter.'
Geen discussie
Lange tijd heerste er volgens Van der Wende algemene consensus dat internationalisering de weg naar de toekomst was. Het scenario dat die zou afnemen of eindig zou kunnen zijn, was tot voor kort geen onderwerp van discussie.
In 2006, toen Van der Wende als voorzitter van het hoger onderwijsprogramma van de internationale samenwerkingsorganisatie OECD in Athene was, zag zij dat het tij keerde. Daar waren toen grote studentenprotesten tegen het Bologna-akkoord. Hierin werd Europese samenwerking op het gebied van hoger onderwijs bekrachtigd. Studenten konden makkelijker hun vleugels uitslaan naar andere landen en zich beter voorbereiden op de internationale arbeidsmarkt.
'Wij begrepen niets van de protesten: het is toch fantastisch wat we aan het doen zijn, dit is jullie toekomst, jullie onderwijs, waarom zijn jullie daarop tegen?' zegt Van der Wende. 'De studenten zagen dat anders, voelden zich bedreigd. Dat maakte veel indruk op me.'
Positief
Juist de verwevenheid van landen zou de wereld een zetje in de goede richting kunnen geven. Wat voor invloed heeft het op landen als China en Rusland als studenten een tijd lang in het buitenland studeren?
Je hoopt, zegt Van der Wende, dat die studenten onze Westerse waarden meenemen in hun toekomst. 'Maar ik formuleer dat voorzichtig, ik ben niet zo’n zendeling. Zij leven ten slotte al heel lang in zo’n systeem. Er zijn weinigen die terug in China roepen: wij gaan het hier allemaal anders doen. De door hen opgedane kennis over handel en technologie brengen teruggekeerde studenten graag in praktijk in eigen land, maar als het gaat om morele waarden zijn ze vaak voorzichtig en dat is heel begrijpelijk gezien de afnemende academische vrijheid in China.'
Geen concurrentie
De Verenigde Staten aarzelen al enige tijd of ze China, hun grote concurrent, wel zo stevig in het zadel moeten helpen door zoveel Chinese studenten op te leiden. 'Dat is vanuit een nationaal competitief perspectief gezien best te begrijpen. Onder Obama begon de houding richting internationale studenten al wat te kantelen, en onder Trump zal het isolement alleen maar sterker worden.'
Toch vraagt Van der Wende zich af of het wel zo’n vaart zal lopen. 'De Verenigde Staten zijn ongelooflijk afhankelijk van immigranten in hun onderzoek en innovatie, daar zitten heel veel Chinezen tussen. Als ze die morgen op de boot terug zetten, hebben ze in veel laboratoria een groot probleem.'
Diversiteit
Ook in Nederland klinken nationalistische geluiden. Vorige maand steunden verschillende oppositiepartijen een motie van de PVV, die stelde dat Nederlandse studenten voorrang zouden moeten krijgen op buitenlandse studenten bij studies met weinig plek. Als het Europese studenten betreft is dat in strijd met het Europese Verdrag. Van der Wende begrijpt wel dat instellingen nadenken. 'Als zoveel Aziatische studenten hier willen studeren, wil je, voorkomen dat een instelling helemaal verkleurt. De studentpopulatie moet divers zijn, daar kun je best afspraken over maken.'
Maar ze hoopt dat de sfeer van de Brexit en de Amerikaanse verkiezingen niet overslaat naar Nederland, met de verkiezingen voor de deur. 'Je wil natuurlijk niet in hetzelfde vaarwater terechtkomen. Ik hoop dat jongeren gaan stemmen, het is hun toekomst. Maar hoe zorgen we daarvoor, hoe maken we hen weerbaarder tegen misinformatie? Daarover zijn we hard aan het nadenken.'
Valkuil
Ze maakt zich wel zorgen. 'We hebben potverdrie een hoogopgeleide bevolking, het kan toch niet dat we straks in dezelfde valkuil trappen? De tendens is nu dat wetenschap ook maar een mening is, terwijl wij de hofleveranciers van feiten zijn. Hoe voorkomen we dat we als wetenschappers in het lijstje ‘overige meningen’ komen?'
Volgens haar loopt de Europese samenwerking gevaar: jongeren moeten aangemoedigd worden om Europa te steunen en te verdedigen. 'Er wordt altijd gezegd, jongeren hebben geen hart meer voor de Europese Unie, maar ik vraag het me af. Ik kan me voorstellen dat de drie miljoen Erasmus-alumni Europa wel een warm hart toedragen, wellicht kunnen we ervoor zorgen dat die zich meer gaan uitspreken.'
Aan het eind van haar oratie stelt Van der Wende vast dat globalisering een onomkeerbaar proces is. Maar hoe bewaken we daarin de openheid? 'Dat is de moeilijke vraag. We moeten niet bang zijn, niet wegduiken achter de dijken en de luiken sluiten. We moeten ons actief blijven verstaan met wat er in de rest van de wereld gebeurt. Geen enkel land heeft belang bij isolatie. Daarvoor verwijs ik terug naar de geschiedenis, zeker van Europa; die zegt genoeg.'
