Wet- en regelgeving hoort dienstbaar te zijn aan de samenleving, maar dat is niet vanzelfsprekend. Naar aanleiding van de toeslagenaffaire nam de Tweede Kamer twee jaar geleden een motie van PvdA en D66 aan die het kabinet aanspoorde te onderzoeken welke wetten en procedures ‘hardvochtig’ uitpakken voor burgers.
Het ministerie van OCW gaf daar gehoor aan. Het vroeg zijn eigen ambtenaren of ze weleens buikpijn hadden bij de toepassing van wetgeving (het ‘buikpijncriterium’). Zij droegen 64 ‘knelpunten’ aan. Tegelijkertijd gaven burgers en scholen er nog eens 24 door via een internetconsultatie.
Volgens het ministerie kunnen vijftien van deze knelpunten daadwerkelijk hardvochtig uitpakken voor burgers. Acht daarvan spelen in het funderend onderwijs en zeven hebben te maken met de studiefinanciering.
Studiefinanciering
Vier van deze zeven hardvochtigheden zijn volgens het ministerie al opgelost door nieuw beleid van de Dienst Uitvoering Onderwijs. Zo legde DUO tot voor kort standaard een bestuurlijke boete van 50 procent op bij misbruik van de uitwonendenbeurs, terwijl in de wet staat dat de boete ten hoogste 50 procent bedraagt.
Een andere verbetering gaat over de kwijtschelding van achterstallige studieschulden: dat gebeurt nu niet alleen meer na een wettelijke, maar ook na een minnelijke schuldsaneringsregeling waarbij een gemeente bemiddelt met alle schuldeisers.
Dwangbevelen
Verder vaardigt DUO geen nieuwe dwangbevelen meer uit bij het Centraal Justitieel Incassobureau als iemand met problematische schulden al jaren allerlei deurwaarders op de stoep heeft staan.
Eveneens aangepast: mensen die een verblijfsvergunning hebben vanwege een medische behandeling kunnen weer aanspraak maken op studiefinanciering. Door een aanpassing van de Vreemdelingenwet was deze mogelijkheid hun ten onrechte ontzegd, oordeelde de Centrale Raad van Beroep in 2021.
Een vijfde knelpunt gaat over de bijverdiengrens van mbo’ers. Die wordt afgeschaft in het wetsvoorstel dat de herinvoering van de basisbeurs in het hoger onderwijs regelt. Voor de twee resterende hardvochtigheden zoekt het ministerie nog naar oplossingen. DUO wil studieschulden soms kunnen kwijtschelden, terwijl dat nu niet mag. Daardoor is er te weinig maatwerk mogelijk.
Verder is er een probleem met de vaststelling van het buitenlands inkomen van oud-studenten en ouders. Dat kan grote gevolgen hebben voor hun maandelijkse aflossing en voor de hoogte van de aanvullende beurs. DUO en de Belastingdienst moeten daar iets op verzinnen.
Pechstudenten
Lang niet alle 88 knelpunten kregen de status ‘hardvochtig’ van het ministerie. Dat geldt bijvoorbeeld voor de hogere schulden voor pechstudenten die tussen 2015 en 2023 geen basisbeurs ontvingen. ‘Studiefinanciering is een toegankelijkheidsinstrument’, schrijft het ministerie, en: ‘Het leenstelsel bereikte dat doel ook.’
Bij de beoordeling van wat wel en niet hardvochtig is, maakte het ministerie gebruik van een definitie van onderzoeksbureau Panteia: ‘Er is sprake van een hardvochtig effect wanneer het leven van (groepen) burgers door het handelen van de overheid (potentieel) wordt ontwricht.’
Schrikken
Kamerlid Jeanet van der Laan, woordvoerder hoger onderwijs voor D66 dat de motie mede indiende, noemt het ‘schrikken’ dat deze hardvochtigheden in het stelsel van studiefinanciering zaten. ‘Voor D66 staat voorop dat het stelsel empathisch moet zijn en dat (oud-)studenten kunnen rekenen op maatwerk als dat nodig is. Het is daarom goed om te zien dat de bevindingen serieus zijn opgepakt. Compliment.’
Wel gaat ze kritisch volgen wat de minister gaat doen met de twee nog onopgeloste knelpunten. ‘Voor mij zijn draagkrachtberekening en kwijtschelding belangrijke onderwerpen die een wezenlijk verschil in iemands leven kunnen maken.’
