Het begon allemaal met vreemde rechtszaken over de terugvordering van de basisbeurs. Soms won de student, soms won studiefinancier DUO, maar opvallend vaak leken culturele verschillen een rol te spelen.
Een student woonde bijvoorbeeld bij haar oma en deelde met haar een klerenkast. Dat is misschien niet gebruikelijk voor een student, maar is het onmogelijk? Deze vrouw moest een rechtszaak tegen DUO aanspannen om haar gelijk te halen.
Er waren meer vreemde zaken, bijvoorbeeld met huisgenoten die geen Nederlands spraken en niet goed begrepen wat de controleurs wilden weten. Ook baseerde DUO zich soms uitsluitend op gesprekjes met buren. Het kon studenten veel geld kosten: als DUO hen niet geloofde, moesten ze een deel van hun beurs terugbetalen en kregen ze soms ook een boete.
Samenwerken
Het HOP kreeg een werkbeurs om ‘de schijn van racisme’ bij deze controles te onderzoeken. We gingen samenwerken met onderzoeksjournalisten van Investico en ook NOSop3 hielp mee. De uitkomst was schokkend: de fraudejagers van DUO kregen vrijwel alleen studenten met een niet-westerse migratieachtergrond in het vizier.
Onderzoeksbureau PwC heeft dit nu bevestigd en het kabinet biedt excuses aan. Maar die excuses komen vooralsnog hierop neer: sorry dat we bepaalde groepen studenten vaker hebben gecontroleerd dan anderen. Minister Dijkgraaf trok de vergelijking met een schoolklas: het is alsof de leraar steeds alleen de voorste rij een proefwerk geeft.
Onschuldigen?
Eén ding heeft het kabinet nog niet toegegeven: dat er onschuldige studenten zijn getroffen. Om die vergelijking van het proefwerk door te trekken: waarom kregen ze überhaupt een onvoldoende? Met fraudeurs hoef je misschien weinig empathie te hebben, maar hoe zit het met onschuldige studenten die door vooroordelen en misverstanden hun basisbeurs moeten terugbetalen?
In het rapport van PwC staat dat de alarmbellen eerder hadden moeten rinkelen. In 2010 was al duidelijk dat DUO vooral mbo-studenten 'met een niet-Nederlands klinkende achternaam' controleerde. In 2013 waarschuwde iemand intern al voor 'een zekere vooringenomenheid'. Ook kwam er een signaal dat de controles 'te streng' waren.
Tel erbij op dat de bewijslast is omgekeerd: DUO hoeft alleen maar een sterk vermoeden te hebben dat iemand niet op het opgegeven adres woont, terwijl de student met hard bewijs moet komen om dat vermoeden te weerleggen. Dat valt nog niet mee. Misschien heeft hij geen huurcontract als hij bij een oom of tante woont. Twijfelgevallen zijn per definitie in het nadeel van studenten.
Onterecht getroffen
Voor een boete heeft DUO harder bewijs nodig, maar voor het terugvorderen van basisbeurs geldt dat niet. Dan 'hoeft niet onomstotelijk te worden aangetoond dat de student niet woont op het gecontroleerde adres', staat in een intern onderzoek van DUO. 'De bewijslast ligt in dit geval bij de student.'
En dat kun je de politiek verwijten. Die zou moeten snappen dat sommige studenten hierdoor onterecht getroffen zullen worden, maar heeft daar nog niets aan gedaan. De bewijslast ligt nog steeds bij de student.
Want inderdaad, allereerst is het vreemd om te focussen op studenten met een migratieachtergrond. Maar áls studenten eenmaal in beeld zijn, is er bij de verdere controles nog steeds een flink risico op vooringenomenheid, bleek uit het onderzoek. PwC lijkt het te bevestigen. 'Voor zover wij hebben kunnen achterhalen zijn in de periode 2012-2023 geen acties ondernomen om deze bevooroordeling te corrigeren.'
Inmiddels is er scholing voor controleurs. Ook worden huisbezoeken geëvalueerd. Binnen DUO is er nu aandacht gekomen voor (onbewuste) vooroordelen en bias. Er is ook een ‘raad van reflectie’ in het leven geroepen. Eerder gebeurde dit dus allemaal niet. Dat DUO fouten kon maken, kwam niet bij de organisatie op. 'Als wij het bij DUO over fouten hebben, dan gaat het bijvoorbeeld om typfouten', zei een manager.
Tegemoetkoming
PwC speculeert alvast over een ‘tegemoetkoming’ aan bepaalde studenten die door het beleid geschaad zijn, naar het voorbeeld van de tegemoetkoming aan de ouders van de toeslagenaffaire.
Maar zover is het kabinet zelf nog niet. 'Tussen 2012 en 2023 hebben ongeveer 26.800 studenten een huisbezoek gehad', schrijft Dijkgraaf aan de Tweede Kamer. 'Bij ruwweg een derde daarvan is misbruik geconstateerd. PwC heeft geen dossieronderzoek gedaan en doet geen uitspraak over de rechtmatigheid van individuele besluiten.'
Wel wil Dijkgraaf met getroffen studenten over de huisbezoeken te praten. Wat daaruit komt, moet nog blijken. In elk geval laat hij voor de toekomst het hele controleproces opnieuw doordenken, 'ook de fase van het huisbezoek, waar nu vanuit de onderzoeken geen aanbevelingen voor worden gedaan'.
Over die huisbezoeken worden inderdaad geen aanbevelingen gedaan. Er zijn problemen genoeg, maar ze blijven nog steeds een blinde vlek. Het goede nieuws is dat de minister, tussen de regels door, laat merken dat hij daar oog voor heeft.
