‘COAlition S’, een internationale groep van onderzoeksfinanciers waartoe ook NWO en ZonMW behoren, wil dat wetenschappers al vanaf volgend jaar (Plan S) alleen nog publiceren in open access-tijdschriften. Auteurs betalen eenmalig voor plaatsing, en peperdure abonnementen op vakbladen zijn dan verleden tijd. Publiek gefinancierd onderzoek zou dan meer gelezen en geciteerd worden.
Rooftijdschriften
Maar critici vrezen onder meer dat er zogeheten rooftijdschriften ontstaan die zoveel mogelijk artikelen willen plaatsen en daaraan minder eisen stellen. Geld boven reputatie dus. Auteurs moeten bovendien flink in de buidel tasten: in een toonaangevend blad kan dat wel vierduizend euro kosten.
Wetenschappers worden nu vooral beoordeeld op hun hoeveelheid publicaties en de impact daarvan. Maar universiteiten en wetenschapsfinanciers willen dat veranderen. Ook het onderwijs dat wetenschappers verzorgen, zou bijvoorbeeld een rol moeten spelen.
Wat er precies gaat gebeuren en wanneer de veranderingen ingaan, weet nog niemand. Dat baart vooral jonge wetenschappers zorgen. Zij voelen nog steeds de druk om veel te publiceren, maar weten niet hoe ze straks beoordeeld zullen worden als ze vanaf 2020 alleen nog in open access-tijdschriften terechtkunnen.
Meebewegen
Tijdens een bijeenkomst, die NWO en ZonMW donderdag over Plan S organiseerden, klonken die zorgen. ‘Jonge onderzoekers zijn kwetsbaar’, zei neurowetenschapper Barbara Braams. De jaren na de promotie zijn volgens haar cruciaal en daarom moet het beoordelingssysteem duidelijk zijn. Promovendi hebben volgens haar niet de tijd om de overgangsperiode naar een andere beoordeling uit te zitten. ‘Als de beoordelingscriteria tijdens je onderzoek veranderen, kun je niet meebewegen’, aldus Braams.
Pilots moeten dit jaar uitwijzen hoe snel de overgang naar volledige open access kan verlopen, zei ZonMW-voorzitter Jeroen Geurts. Maar hij wil de startdatum niet vooruitschuiven. Er zit nog weinig schot in het aantal open access-publicaties: in Nederland was in 2017 de helft van alle artikelen vrij toegankelijk, maar gemiddeld blijft Europa al jarenlang steken op 25 procent. Er moet volgens Geurts nu echt wat gebeuren.
Tweedeling
Landen als Duitsland, Zwitserland, Amerika, Israël en Australië staan niet achter Plan S. Maar wat gebeurt er als jonge onderzoekers niet de kans krijgen om in die landen te publiceren, vroeg Ineke Sluiter, vicepresident van de KNAW. En wat betekent dat voor de reputatie van Nederland als onderzoeksland?
Scheikundige Bas de Bruin vreest net als andere aanwezigen voor een tweedeling in de wetenschap. Straks kunnen Nederlandse onderzoekers misschien niet meer in toonaangevende vakbladen als Nature en Science publiceren. Niet alleen de samenwerking met buitenlandse collega’s die dat nog wel mogen, komt dan onder druk te staan, ook het peerreview-systeem verandert. De Bruin: ‘Wie wil reviewer zijn voor een blad waarin je zelf niet langer mag publiceren?’
Hij kan zich goed voorstellen dat promovendi en postdocs niet in Nederland willen werken als hun artikelen dan niet in topbladen kunnen verschijnen. Terwijl zij toch de hoogleraren van de toekomst zijn.
Kansen
Veel deelnemers maken zich zorgen over de positie van jonge wetenschappers. Oudere onderzoekers zouden een voortrekkersrol kunnen spelen, opperde iemand na afloop. ‘Als zij minder waarde hechten aan publicatie in toonaangevende bladen en meegaan met Plan S, dan zullen jongeren ook volgen.’
ZonMW-voorzitter Geurts waarschuwde dat de nieuwe generatie niet ‘lost’ mag raken. ‘We moeten misschien toe naar het hoger waarderen van samenwerking en het delen van data’, zei hij. Op 23 mei organiseert NWO een bijeenkomst over nieuwe manieren van belonen.
