Komen buitenlandse onderzoekers en studenten hier misschien kennis stelen? Willen ze soms de academische vrijheid beknotten en het maatschappelijk debat beïnvloeden? Of moeten we ons niet gek laten maken en de deur vooral niet in het slot gooien?
Na jaren van optimisme over internationale samenwerking in het wetenschappelijke onderzoek is de stemming in de politiek omgeslagen. Dat komt onder meer door berichten dat China in Nederland kennis opdoet om het eigen leger te versterken.
Zolder opruimen
We zijn naïef geweest en moeten de zolder opruimen, stelde toenmalig D66-minister Robbert Dijkgraaf in 2022. Hij zette een wetsvoorstel in de grondverf dat screening mogelijk maakt van studenten en onderzoekers met toegang tot ‘sensitieve’ kennis en technologie.
Zijn opvolger, NSC-minister Eppo Bruins, zet deze lijn voort. Maar er zitten veel haken en ogen aan de screening: wie ga je screenen en voor welke vakgebieden wil je überhaupt een drempel opwerpen? Je wilt niet met een kanon op een mug schieten.
Het ministerie dacht allereerst aan een onderscheid tussen Europeanen en niet-Europeanen. Maar dat kan niet, menen zowel de landsadvocaat als het College voor de rechten van de mens. Dat zou leiden tot verboden discriminatie op basis van nationaliteit.
Deze afbakening is dus ‘juridisch gezien te kwetsbaar’, concludeert Bruins. Daarom moeten straks ook Nederlanders en andere Europeanen de screening ondergaan.
Voor- en nadelen
Het heeft voor- en nadelen, meent Bruins. Kwaadwillende studenten en onderzoekers kunnen bijvoorbeeld niet zomaar de screening ontduiken als ze ergens in een Europees land een verblijfsvergunning hebben verkregen.
Bovendien zal de screening zelf verfijnder moeten worden, zodat ‘niet meer automatisch hele vakgroepen en afdelingen onder de reikwijdte van het wetsvoorstel gaan vallen’. De screening kan plaatsvinden op het niveau van projecten en onderzoekslijnen, ziet de minister voor zich.
Het nadeel is natuurlijk dat je meer mensen moet gaan screenen. Maar door die verfijning valt de toename mee, zegt de woordvoerder van de minister. ‘Het zou eerst om enkele duizenden studenten en onderzoekers gaan en dat worden er nu anderhalf keer zoveel.’
De minister gaat om tafel met het ‘kennisveld’ en met de instantie die de screening moet uitvoeren (Justis). ‘Ik heb hierbij bijzondere aandacht voor de effectiviteit, de proportionaliteit en de uitvoerbaarheid’, verzekert hij.
Het kan nog jaren duren voordat de screening er is. Bruins’ planning is om het wetsvoorstel in de eerste helft van 2025 online te zetten voor een internetconsultatie. Iedereen kan er dan commentaar op leveren. Daarna moet het door de Tweede en Eerste Kamer.
Atoombom
Het gevaar dat vreemde mogendheden hier militair toepasbare kennis komen verwerven, is niet denkbeeldig. In de jaren 70 heeft een Pakistaanse atoomgeleerde allerlei Nederlandse kennis meegenomen naar zijn thuisland, waarmee Pakistan uiteindelijk atoomwapens kon ontwikkelen.
Maar het gaat allang niet meer alleen om atoomwapens. Het is de vraag wat er straks onder gevoelige kennis en technologie gaat vallen. Inzichten in pakweg de aerodynamica kun je gebruiken om betere raketten te bouwen: wie mag er straks nog met een windtunnel werken?
Wetenschapsgenootschap KNAW (waarvan oud-minister Dijkgraaf ooit president was) waarschuwde tegen het uitgebreid screenen van wetenschappers. Het zou schijnveiligheid bieden en de internationale kennisuitwisseling remmen.
