Zo, hij heeft het voor de kiezen gekregen zeg! Zijn eerste uiting als NWO-voorzitter heeft Marcel Levi meteen een storm van verontwaardiging opgeleverd. NWO vond het toepasselijk om de zomereditie van relatiemagazine Onderzoek het motto Topwetenschap mee te geven, met als uitgangspunt: ‘Wetenschap is soms als topsport’. En in het kader daarvan heeft Levi een stukje geschreven met een aantal niet zo opzienbarende opmerkingen over de relatie tussen goed wetenschappelijk onderzoek en topsport. Hij heeft het dus niet over topwetenschap maar over goed wetenschappelijk onderzoek, en daar hebben we in Nederland heel veel van. Je zou het stuk dus kunnen zien als een compliment aan alle Nederlandse wetenschappers: ‘goed bezig mensen, jullie bedrijven topsport!’. Maar hij kreeg de wind van voren.
Door velen is al kritisch besproken in hoeverre de topsportmetafoor voor wetenschap opgaat. Ik ga dat hier niet overdoen of aanvullen. Neerlandicus Marc van Oostendorp reageerde op de website Neerlandistiek, en Athena’s Angels schreven een artikel in het NRC. De kritiek gaat over het moeilijk kunnen vaststellen wat de beste wetenschap is (anders dan bij sport), het overwaarderen van competitie, en de negatieve gevolgen van deze visie op wetenschap voor de werkdruk en de onderlinge verhoudingen tussen wetenschappers. Anderen konden zich wel vinden in deze metafoor, waaronder astrofysicus Ed van den Heuvel in het NRC die het belang van goed ingespeelde teams benadrukt, en de eer die een eerste ontdekker krijgt. Dat laatste werd vervolgens weer bestreden door Rens Bod.
Waarom zoveel verontwaardiging?
Veel interessanter dan de vraag in hoeverre Levi gelijk heeft, is de volgende: waarom heeft dit zoveel verontwaardiging opgeroepen? Zo opzienbarend is de vergelijking niet. De topsportmetafoor past in meer of mindere mate bij allerlei sectoren en beroepsgroepen waarin prestaties worden geleverd of offers worden gevraagd: podiumkunstenaars, gevechtspiloten, reddingswerkers, bergingswerkers, ambulancemedewerkers, verpleegkundigen, leraren en belijders van een godsdienst. Die laatste metafoor is al oud. In de eerste eeuw van onze jaartelling maakte Paulus van Tarsus (bij velen beter bekend als de apostel Paulus) een vergelijking tussen de christen en de topsporter: ‘Weet u niet, dat van de atleten die in het stadion een wedloop houden, er maar één een prijs kan winnen. Ren als een atleet die wint.’ In zijn verdere analyse blijkt dat het Paulus niet gaat om competitie en grensverlegging (hoewel je bij sommige gelovigen die indruk wel krijgt), maar om discipline en uithoudingsvermogen.
Provocatie
De metafoor is dus niet origineel of opzienbarend, maar belegen. Waarom heeft het stuk van Levi dan gewerkt als een rode lap op een stier? Het is de combinatie van de boodschap en de boodschapper, en de timing van het stuk. In de Nederlandse universitaire wereld heerst grote onvrede over de werkdruk, de doorgeschoten competitie, het vrijwel ontbreken van mogelijkheden om vrij onderzoek te doen, en de chronische onderfinanciering. Die onvrede is dermate groot dat het woord ‘staking’ af en toe valt. Als op zo’n moment juist de topman van de organisatie die het onderzoeksgeld verdeelt, en daarmee bijdraagt aan het maken en breken van wetenschappelijke loopbanen, wat vrijuit gaat zitten filosoferen over de boeiende relatie tussen topsport en wetenschap, dan zijn de rapen gaar: de metafoor waardeert juist die aspecten als essentieel die veel wetenschappers frustreren en uitputten, en in die zin werkt het als een provocatie. Heeft Levi het zo bedoeld? Ontbrak er iets aan zijn introductiedossier? Of was het een beginnersfout? Of een ongelukkig getimede aanzet tot een intellectuele overdenking van de relatie tussen beide domeinen? We moeten het doen met een korte reactie van NWO op Twitter, helaas blijft Levi zelf tot nu toe stil.
Wat gaat Levi doen?
Ik vermoed dat Levi na deze zomerstorm niet beschroomd zal toegeven dat de metafoor bij nader inzien niet helemaal opgaat. Maar laten we eens meegaan in Levi’s gedachtegang. Er komen dan meteen een paar gedachten op die hem als nieuwe NWO-aanvoerder kunnen helpen. Een sporter of sportteam kan zich verbeteren en van anderen onderscheiden, door ... ? Inderdaad ja, door te sporten, tijdens trainingen en in wedstrijden. Die laat je geen voorstellen schrijven hoe ze het volgende record denken te breken of het volgende toernooi gaan winnen, om vervolgens 10-30% van hen na pakweg 9 maanden te belonen met ballen, fietsen, een krachthonk, een sportzaal en toegang tot een toernooi. Waarbij de andere sporters maar moeten zien hoe ze zich in vorm houden, en niet aan atrofie, conditieverlies of natuurlijke veroudering ten onder gaan voor dat ze weer een kans krijgen. Dat is zo ongeveer wat er in de wetenschap aan de hand is.
Mijn vraag aan Levi is dus: als u wetenschap graag vergelijkt met topsport, wat gaat u dan doen om ervoor te zorgen dat wetenschappers worden behandeld als topsporters, en kunnen doen waar ze goed in zijn?
Wiendelt Steenbergen is hoogleraar Biomedical Photonic Imaging aan de UT.
