Of het nu gaat om klonen of om zelfrijdende auto’s, innovaties veranderen de maatschappij steeds ingrijpender. Tegelijkertijd neemt de roep om zorgvuldigheid toe. In deze ‘age of entanglement’ zoals de Amerikaanse wetenschapper Danny Hillis het noemt, voelt de mens zich ‘omsingeld’ door technologie.
Sneller en massaler
Professor Philip Brey, hoogleraar filosofie van de techniek aan het UT-Department of Philosophy, onderschrijft Hillis’ beeld. ‘Innovaties komen steeds sneller en massaler. Daardoor ontstaat weerstand, niet iedereen kan ermee omgaan. Bovendien zijn mensen bang voor effecten die niet stroken met onze normen en waarden.’
Met die normen en waarden, of, anders gezegd, met de vraag of innovaties ethisch verantwoord zijn, houdt Brey zich bezig. Als coördinator van SATORI (Stakeholders Acting Together On the ethical impact assessment of Research and Innovation), waarbinnen zeventien instellingen uit twaalf landen streven naar ethische principes en wetgeving bij onderzoek en innovatie, ontwikkelt hij ‘instrumenten’ voor een goede toetsing.
Uniformiteit nodig
Volgens Brey is er uniformiteit op het gebied van ethische assessments (toetsingen) nodig om tot stroomlijning van de beoordelingsmethodes te kunnen komen. ‘Er zijn allerlei instanties die toetsen: universiteiten, nationale overheden, financiers van onderzoek, bedrijven…. Daarom wil de Europese Commissie gemeenschappelijke standaarden van ‘best practices’.’
Toetsing is volgens hem nodig omdat onze samenleving ‘innovatie-kritischer’ wordt. ‘Bij de ontwikkeling van nieuwe technieken domineerde altijd het economisch perspectief. Tegenwoordig vinden we dat je ook moet kijken naar de maatschappelijke impact. Steeds meer partijen, ook het bedrijfsleven, erkennen het belang van ethische aspecten.’
‘Geen belemmering’
Aanvankelijk kreeg ethische toetsing vooral aandacht bij medische ontwikkelingen. ‘Maar’, zegt Brey, ‘het breidt zich nu naar alle disciplines uit. Ook daarom is het belangrijk dat er goede en efficiënte toetsingen komen. Wetenschappers moeten dat zeker niet als een belemmering zien. Veel van hen beseffen gelukkig dat ethische toetsing niet gaat over wat wel en niet mag. Van alle toetsingen gaat 95 procent over hoe onderzoek beter kan, hoe je bij een ontwerp beter rekening houdt met waar de maatschappij om vraagt. De vraag is niet of je een nieuwe auto wilt, maar of het ontwerp rekening houdt met milieu, veiligheid, enzovoorts.’
Onverwachte effecten
Een van de problemen bij innovaties is dat ze onverwachte effecten kunnen hebben. De babyscan heeft van een ongeboren kind een potentiële patiënt gemaakt waarover ouders plotseling moeten gaan nadenken, zoals filosoof Peter Paul Verbeek opmerkte. Brey: ‘We beseffen dat nieuwe technieken radicale effecten op mens en maatschappij kunnen hebben en ons mensbeeld en onze manier van samenleven kunnen veranderen. In het vroegste stadium van onderzoek en ontwikkeling kun je maar beperkt alle effecten voorspellen. Daarom moet je vanaf het begin én gedurende de hele ontwikkelingsfase blijven evalueren.’
Probleem is ook dat mensen al lang niet meer alle maatschappelijke veranderingen begrijpen. Brey: ‘Ze maken zich zorgen over hun autonomie, over robotisering, over de geautomatiseerde samenleving. Bepaalt een zelfrijdende auto op eigen houtje of hij een kind aanrijdt of tegen een boom botst? Maakt zo’n ontwikkeling ons tot een willoos object? Het punt waarop we nu zitten gaat over die autonomie. Juist daarom moeten we proberen innovaties beheersbaar te maken.’
Verantwoord ondernemen
Volgens Brey raken naast universiteiten ook bedrijven steeds meer geïnteresseerd in ethisch assessment van innovatie. ‘Dat gebeurt vaak onder het kopje ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’ of ‘corporate social responsibility’. Bedrijven beseffen dat als ze geen rekening houden met ethische kwesties, de acceptatie van hun innovaties kan uitblijven. Daarom is het nu tijd om tot een gezamenlijke benadering te komen van ethisch assessment, zodat onderzoek en innovatie het stempel kunnen krijgen dat het ethisch verantwoord is. De commissies en eenheden die zulke stempels moeten gaan aanbrengen staan daarbij voor de uitdaging om onderzoek en innovatie succesvoller te maken en niet onnodig te belemmeren. Ons project wil daarbij helpen.’
Behalve een rapport vol ‘best practices’ heeft SATORI ten behoeve van toetsingseenheden inmiddels ook een toolkit ontwikkeld. Als de termijn waarop op de aanbevelingen gereageerd kan worden is verstreken, zal er een definitieve versie volgen en wordt begonnen met de implementatie van de aanbevelingen.
Op de aanbevelingen van SATORI kan tot eind november worden gereageerd via www.satoriproject.eu.
