Een universiteit die steun biedt tussen de bommenregens door

In de lente van 2021 sprak Ellen Rutten, hoogleraar Russische literatuur aan de Universiteit van Amsterdam, met twee collega’s uit Florence en Berlijn over de opvang van gevluchte wetenschappers uit Belarus, waar toen grote protesten waren. Die konden vrijwel nergens terecht.

Het gezelschap bedacht een oplossing: een nieuwe Europese universiteit voor studenten, academici en kunstenaars in nood: de University of New Europe. Die zou praktische hulp, banen en morele steun kunnen bieden. Wetenschappers uit heel Europa ondertekenden een open brief die het gezelschap schreef over het plan. En toen viel Rusland Oekraïne binnen met een grote legermacht, na een jarenlang sluimerend conflict in het oosten van het land.

Hoe veranderde de escalatie van de Oekraïne-oorlog in februari jullie project?

'Er was heel veel verdriet en schrik onder studenten en collega’s. Zelf was ik er ook door overweldigd. We moesten toen echt in actie komen. We hebben allereerst een mentorprogramma opgezet. Academici konden zich aanmelden om Oekraïners te helpen en ook Russen en Belarussen in nood bij te staan.'

Wat houdt dat programma in?

'De mentoren, meestal ervaren wetenschappers, worden gekoppeld aan studenten, academici of kunstenaars. Wij zoeken mensen bij elkaar die een vakinhoudelijke klik met elkaar hebben. De mentoren kunnen de aanvragers dan helpen door hen te begeleiden bij het onderzoek of het aanvragen van een beurs, of door hen in contact te brengen met mensen uit hun netwerk. En laatst heeft een mentor een kritische Russische academicus geholpen de Russische grens over te steken.'

'We hebben nu meer dan driehonderd mentorkoppels. Die mentorkoppels kunnen kijken naar verschillende programma’s die worden aangeboden via onze website. Dat zijn een soort vacaturepagina’s met werkplekken, promotieplekken, online lezingen en diensten.'

'Oekraïners ervaren de invasie niet langer als Poetins persoonlijke oorlog.'

Wat voor mensen helpen jullie zoal?

'Een Oekraïense onderzoekster hebben we een gastaanstelling aan de UvA kunnen bieden.  Toen het een Russische promovenda die moest vluchten niet lukte om met haar gezin een visum voor de VS aan te vragen, konden we dat voor haar regelen. Ook hielpen we een Belarussische kunstenares die al langer in Nederland woont en niet meer terug kan naar haar thuisland, omdat ze kritisch is op het regime. Zij kreeg loopbaanbegeleiding en is in contact gebracht met de Nederlandse kunstwereld. Verder helpen we Oekraïners die in hun thuisland willen blijven of moeilijk weg kunnen. Die collega’s zitten nog steeds in de schuilkelders en tikken tussen de bommenregens door aan een bijdrage voor een wetenschappelijk tijdschrift.'

Waar komt de universiteit te staan?

'Er is nog geen fysieke locatie. We bieden nu alleen nog online programma’s aan. We zouden eerst onze intrek nemen in een bestaande universiteit in Riga. Omdat de doelgroep vooral uit Oost-Europa kwam, leek ons dat een goed idee. Maar dat ging niet door, deels omdat het gevoelig lag bij de universiteit. Dat staat niet los van een niet onbegrijpelijke Russenhaat in Letland en de Baltische staten.'

Willen Oekraïners wel samen op één plek zitten met Russen?

'Het is nog steeds ons streven om hen bij elkaar te brengen maar we benadrukken dat we geen verzoeningsproject zijn. We besloten voor nu dat we alle groepen afzonderlijk helpen.'

'Het ressentiment tegen Russen is gegroeid. Oekraïners ervaren de invasie niet langer als Poetins persoonlijke oorlog. Dat is begrijpelijk want Russen krijgen vanuit hun cultuur mee dat Rusland superieur is. Je moet erg kritisch zijn om je uit die culturele houdgreep los te wurmen. Een tijdje terug was ik bijvoorbeeld bij een lezing waar een dissident, die uitgesproken anti-Poetin was, in het bijzijn van Oekraïners verkondigde dat de annexatie van de Krim toch echt wel te verantwoorden was. Dat idee, dat de Rus de baas is, dragen sommige Russen onbewust met zich mee. En ik begrijp dat mensen uit de naburige landen daar boos over zijn. Zeker in Oekraïne.'

Verzorgen jullie ook vakken en collegereeksen, zoals andere universiteiten?

'We zijn net begonnen met een gratis collegereeks die je kan volgen voor studiepunten, waar zowel gevluchte academici als studenten aan meedoen. Hierbij ligt de nadruk erg op de Oekraïneoorlog en Oekraïense sprekers. De colleges worden gestreamd vanuit München en Wenen. Ook runnen we een winterschool met een kort programma en organiseren we Eastsplainers, een publieksprogramma waarin we gevluchte of gemigreerde wetenschappers, journalisten, schrijvers, musici en andere kunstenaars aan het woord laten.'

Waar halen jullie financiering vandaan?

'Het was in het begin even zoeken. Onze eigen universiteiten geven ons wel uren, maar er gaat veel extra tijd in zitten. De acht organisatoren van dit project werken de meeste avonden en in het weekend gewoon door. We krijgen enkele tienduizenden euro’s van onze eigen universiteiten en het Duitse ministerie van Buitenlandse Zaken. We hebben nu ook mensen in dienst. Op het moment dat we een groter en beter doortimmerd plan hebben en echt een gevestigd instituut, hopen we op structureel Europees geld.'

Hoe zien jullie de toekomst van de universiteit?

'We zijn nog niet klaar. We kunnen nu de nodige hulp bieden in de oorlog maar het uiteindelijke doel is om meer modules te realiseren, ook voor vluchtelingen uit andere gebieden. Verder willen we ook andere Europese studenten aantrekken, zodat er een culturele uitwisseling ontstaat.'

In welke zin verschilt de hulp die jullie bieden met al bestaande initiatieven?

'Er zijn al wel internationale organisaties zoals Scholars at Risk die academici in nood helpen. Maar die hulp wordt meestal gezocht bij een noodsituatie. Ook bieden universiteiten zelf programma’s aan maar dat gaat vaak om hele kleine groepen. Onze universiteit is specifiek gericht op gevluchte wetenschappers. Dat zal ook zo zijn als er een nieuwe crisis uitbreekt.'