De theorie komt erop neer, dat mensen onder invloed van deterministische denkbeelden minder gewetensvol handelen. Eenvoudiger gezegd: wie denkt dat de mens de speelbal is van allerlei genetische en sociaal-maatschappelijke factoren, is eerder geneigd de boel te bedonderen - het is toch de schuld van de genen of de rest van de wereld. Wie daarentegen gelooft in vrije wil, zal minder snel toegeven aan immorele impulsen.
De onderzoekers staafden dit idee met twee experimenten. Die hielden ruwweg in dat enkele tientallen studenten allerlei opgaven moesten maken, maar verleid werden hierbij te sjoemelen. De proefpersonen die van tevoren teksten met deterministische uitspraken hadden gelezen, gaven vaker aan die verleiding toe dan collega’s die teksten lazen over vrije wil, of over een neutraal onderwerp. Die uitkomst wierp volgens de auteurs belangrijke vragen op: als deterministisch gedachtengoed ervoor zorgt dat mensen veranderen in opportunisten zonder ruggengraat, moeten we ze dan niet tegen die ideeën beschermen? Gelukkig loopt het dus allemaal zo’n vaart niet. Drie verschillende studies, waarbij de experimenten in totaal acht keer werden overgedaan, vonden helemaal geen effect. Exit sjoemeltheorie.
De afgelopen jaren sneuvelden meer theorieën over (on)ethisch menselijk gedrag. Het Stanford gevangenisexperiment, waarin doodgewone studenten zich in hun rol als bewakers ontpoppen als sadistische beulen, bleek bij nader inzien behoorlijk anders gelopen te zijn dan onderzoeker Philip Zimbardo indertijd had beschreven. Het klassieke experiment van Stanley Milgram - mensen gehoorzamen braaf als de onderzoeksleider ze opdraagt een andere proefpersoon te elektrocuteren - leverde bij herhaling andere resultaten op. En meer recentelijk brachten bewakingscamera’s de doodsteek toe aan het beroemde ‘omstandereffect’. De theorie, dat mensen in een menigte anderen minder snel te hulp schieten, omdat ze hun verantwoordelijkheid afschuiven, strookt simpelweg niet met de werkelijkheid.
Kortom, het lijkt er sterk op dat ons morele kompas zich wat minder eenvoudig van de wijs laat brengen dan deze klassieke psychologische studies ons willen laten geloven. Al met al lijkt me dat best goed nieuws over de aap die mens heet.
