De techniekfilosoof zit aan de keukentafel in zijn woning dichtbij het centrum van Enschede. Verbeek is net terug van een vakantie in Griekenland met zijn gezin. De reis ging met de auto en het programma was volledig uitgestippeld door één van zijn vier zonen. ‘Dat was heerlijk’, vertelt Verbeek enthousiast. ‘We hebben ontzettend veel dingen gezien. En Athene is natuurlijk de plek waar de filosofie zo’n beetje is ontstaan. Ik heb nog met huivering voor de gevangenis van Socrates gestaan. Zo van: daar heeft-ie gewoon gezeten. Gaaf hoor.’
Liefde op het eerste gezicht
Vlak voor de Griekse zomervakantie wordt Verbeek aangekondigd als nieuwe rector magnificus van de Universiteit van Amsterdam (UvA). Een paar maanden eerder polst een werving- en selectiebureau de techniekfilosoof voor de functie. In eerste instantie houdt hij de boot af. ‘Maar toen ik me wat beter in de vacature ging verdiepen, kreeg ik in de gaten dat het geschetste profiel wel heel goed past bij wie ik ben en wat ik kan. Ik besloot het gesprek aan te gaan en daar bleek het liefde op het eerste gezicht.’
De UvA is op zoek naar een actieve wetenschapper als rector, die wetenschap en samenleving weet te verbinden. ‘In de huidige tijd schuiven wetenschap en maatschappij steeds meer in elkaar. Kijk naar Covid, stikstof of het klimaat. We hebben elkaar nodig bij de grote maatschappelijke vragen die spelen. Als rector ga ik niet alleen de tent managen, maar mag ik ook de nieuwe rol van de universiteit in de eenentwintigste eeuw helpen vormgeven. Van die uitdaging word ik, zeker als techniekfilosoof, heel gelukkig.’
Verbeek zegt ‘ja’ tegen Amsterdam en enkele maanden later wordt hij aangekondigd als nieuwe rector van de grootste universiteit van Nederland. Naast de vreugde over zijn aanstelling is er een ander gevoel dat om aandacht vraagt bij de hoogleraar. ‘Het voelt haast een beetje als ontrouw om een plek te verlaten waar 35 jaar lang zo goed voor je is gezorgd. Ik zit hier geweldig in Twente en ga absoluut niet weg uit onvrede. Er is niets in mij dat ook maar een klein beetje negatief denkt over de UT. Maar het rectoraat aan de UvA was voor mij simpelweg een offer-you-can’t refuse.’
'Na mijn Vici kreeg ik het benauwd. Ik dacht: ga ik mijn hele leven hetzelfde kunstje herhalen?'
Filosofie in Twente
Dat zijn afscheid Verbeek zwaar valt, is niet zo gek. Ruim 35 jaar vormt de campus zijn domein. Als middelbare scholier komt Verbeek vanuit het Brabantse Berlicum naar Twente voor de doctoraalopleiding Wijsbegeerte van Wetenschap, Technologie en Samenleving (WWTS). ‘Ik koos voor WWTS, omdat ik niet kon kiezen. Op de middelbare school vond ik oude talen net zo leuk als wiskunde B, en ik kon het ook nog eens allebei goed. Bij WWTS kregen we, na een eerste jaar in de techniek, zowel alfa als bètavakken. Tijdens mijn studie kwam ik erachter dat mijn hart uiteindelijk net iets meer bij de filosofie lag.’
Bepalend voor zijn vorming is de komst van filosoof Hans Achterhuis naar Twente in 1990. De eerste ‘Denker des Vaderlands’ wordt een belangrijke leermeester voor Verbeek. ‘Hans is een ongelofelijk maatschappelijk geëngageerde filosoof. Ik was wel geëngageerd, maar niet zo in mijn filosofie. Mede door Hans, bij wie ik ook mijn proefschrift schreef, ben ik dat wel geworden. Mijn promotieonderzoek ging over de vraag: hoe kunnen we vanuit de techniek zelf over techniek nadenken? Ofwel, wat doen al die apparaten met ons als mens? Zo kon ik me ook met de ethiek en de verantwoordelijkheid van ontwerpers bezighouden, en daarmee het engagement koppelen aan de filosofische inhoud.’
Foto: Verbeek bij de perspresentatie van de de CoronaMelder-app in het DesignLab (foto door Frans Nikkels)
Wetenschappelijke loopbaan
Na zijn proefschrift volgt er een gat, vertelt Verbeek. Hij krijgt weliswaar een aanstelling als docent aan de UT, maar de jonge onderzoeker heeft geen idee hoe hij zijn wetenschappelijke loopbaan verder vorm moet geven. ‘Tot Hans zei: ‘’Er zijn nieuwe subsidies, de Veni-Vidi-Vici’s, dat is iets voor jou.’’ Op de dag voor de deadline ben ik bij hem langsgegaan. Met pizza’s en een fles wijn op tafel hebben we toen een aanvraag geschreven over hoe je in ethische termen over apparaten kunt praten. Het voorstel werd door financier NWO ingewilligd en daarmee was mijn wetenschappelijke loopbaan begonnen.’
'Tegenwoordig is het intellectuele debat vaak losgezongen van de maatschappij, wat polarisatie en wantrouwen in de hand werkt. Deze vervreemding vind ik héél erg'
Wat volgt is een Vidi en in 2014 zelfs een Vici, de hoogste persoonlijke beurs in Nederland, voor Verbeeks onderzoek naar de wisselwerking tussen mens en techniek. ‘Na de toekenning kreeg ik het benauwd. Ik dacht: ga ik mijn hele leven hetzelfde kunstje herhalen? Hoewel de Vici als wetenschapper natuurlijk een droom was, werd ik voor mijn gevoel in een mal gegoten waarin alleen de interne wetenschappelijke prestaties nog golden. Terwijl ik juist meer wilde doen aan maatschappelijke impact. Van de weeromstuit heb ik ‘ja’ gezegd tegen een functie binnen de raad van toezicht van onderzoeksinstituut TNO, om aan deze maatschappelijke ambitie gehoor te geven.’
Ivoren toren
Maatschappelijke en bestuurlijke ambities krijgen een steeds grotere rol in Verbeeks werk. Er volgen bestuurs- en commissiefuncties bij onder meer het Rathenau Instituut en UNESCO. Binnen de UT manifesteert de maatschappelijke betrokkenheid zich door Verbeeks cruciale rol bij de oprichting van het DesignLab. ‘Daar ben ik misschien wel het meest trots op’, stelt de filosoof. ‘Het is een plek waar wetenschap en samenleving elkaar ontmoeten, waar we de buitenwereld binnenhalen, en de ivoren toren van de academie plat op de grond ligt. Tegenwoordig is het intellectuele debat vaak losgezongen van de maatschappij, wat polarisatie en wantrouwen in de hand werkt. Deze vervreemding vind ik héél erg. Het herstellen van dit vertrouwen is wat mij ontzettend motiveert.’
Niet dat Verbeek voor fundamenteel onderzoek, puur gericht op het verwerven van kennis, geen plaats meer ziet op universiteiten. ‘Ik vind het totaal niet erg als onderzoekers wetenschap om de wetenschap bedrijven, dat puzzelen vind ik ook heerlijk. Maar ik heb zelf de ervaring dat je als wetenschapper onvermijdelijk in een maatschappelijke context opereert. Zo zit ik nu eenmaal in elkaar en daarom voelt het DesignLab als een thuisbasis. Inmiddels spiegelen andere universiteiten zich aan het voorbeeld in Twente. Mijn rol in het DesignLab heeft er vast ook aan bijgedragen dat ik in beeld was als rector voor de UvA.’
Foto: Verbeek op piano met de 'hooglerarenband' tijdens het Nieuwjaarsontbijt van de UT in 2018 (foto door Gijs van Ouwerkerk).
Hetzelfde DNA
In 2018 wordt Verbeek benoemd als universiteitshoogleraar aan de UT, mede omdat hij het high tech, human touch-profiel van de Twentse universiteit belichaamt met zijn onderzoek naar de verbinding tussen techniek en samenleving. ‘Van Thom Palstra (de toenmalig rector, red.) kreeg ik de opdracht om het profiel van de UT uit te dragen en aan te jagen, een soort ambassadeurschap dus, zowel naar de buitenwereld als binnen de UT.’ De techniekfilosoof is de laatste jaren als boegbeeld een graag geziene gast of ‘host’ binnen én buiten de universiteit. Rest alleen de vraag waarom het niet een rectoraat in Twente is geworden. Verbeek beantwoordt de vraag met een lach. ‘Die gedachte is zeker wel eens door me heen gegaan, maar zo is het niet gelopen. Zoiets moet ook rijpen. Ik voel nu pas de échte ambitie om als rector van de UvA te beginnen.’
Volgens de techniekfilosoof lijken de twee universiteiten op elkaar, ondanks het schaalverschil. ‘De UT is als perifere, kleine universiteit een echte kraamkamer. Veel goede, nieuwe ideeën komen uit Twente. Kijk naar TechMed of eerder de major-minor. Dingen kunnen hier sneller en eerder. De UvA heeft hetzelfde DNA. De universiteit staat open voor vernieuwing en is net als de UT maatschappelijk betrokken. Alleen is het geen kleine experimenteertuin. Het is een grote plek, met vier campussen en 42.000 studenten, waar we dingen op grote schaal vorm kunnen geven. De kern blijft gelijk, maar de schaal en de impact worden anders.’
'Werken op een universiteit is niet alleen een baan om geld te verdienen, het is een manier van leven. Er gaat in die zin een stuk van mezelf verloren.'
Als toekomstig rector liggen er grote dossiers te wachten op Verbeek. Werkdruk, sociale veiligheid en financiering: de universiteiten staan onder grote druk. ‘Ik heb er natuurlijk goed over nagedacht of ik het wel moest willen. De UvA heeft een heel andere cultuur dan de UT. De Twentse gemoedelijkheid is iets anders dan de Amsterdamse directheid, maar dat vind ik juist iets moois. Achter die soms felle discussies gaat een grote betrokkenheid schuil. Als rector moet ik aan de binnenkant zorgen voor een goed functionerende universiteit, waar wetenschappers hun creativiteit kunnen laten stromen en studenten academisch gevormd worden, en aan de buitenkant proberen antwoord te geven op grote maatschappelijke vragen. Beide dingen mag ik nu gaan uitproberen. Of ik het kan, weet ik natuurlijk nog niet zeker’, grijnst Verbeek.
Afscheid en bezinning
Vanaf oktober begint de techniekfilosoof aan zijn taak in Amsterdam. Vooralsnog blijft Verbeek met zijn gezin in Enschede wonen. ‘Ik zal dus vaak om kwart over zes in de trein zitten, want ik heb geen zin om straks alleen in het weekend naar Enschede te komen. Het komende jaar zien mijn vrouw, die al in Utrecht werkt, en ik als een overgangsjaar. Onze jongste zit in zijn laatste jaar op de basisschool. Daarna beslissen we waar we gaan wonen. Op termijn ligt een gang richting het westen voor de hand, maar waar we dan terecht zullen komen is nog helemaal niet zeker.’
Verbeek neemt op 29 september afscheid van de UT met een symposium, waarbij hij met drie generaties – Hans Achterhuis, Mascha van der Voort en Patricia Reyes – in gesprek gaat over de verbinding tussen techniek en samenleving. ‘Het afscheid valt me zwaar. Werken op een universiteit is niet alleen een baan om geld te verdienen, het is een manier van leven. Er gaat in die zin een stuk van mezelf verloren. Gelukkig komt er iets moois voor in de plaats.’
