Solidariteit of apenrots?

Deze week werden we opgeschrikt door het nieuws over de reorganisatie bij TNW. In totaal worden 46 medewerkers ‘met ontslag bedreigd’ en worden acht van de circa veertig vakgroepen volledig opgeheven. Feitelijk betekent de ‘bedreiging met ontslag’ dat zij werden ‘uitgenodigd’ om per direct op te stappen. Van diverse collega’s hoorde ik dat zij het totaal niet hebben zien aankomen. Hun onderzoek liep goed, ze hadden succesvolle beurzen binnengehaald en werkten aan maatschappelijk cruciaal fundamenteel onderzoek, zoals naar de ziekte van Alzheimer en Parkinson.

De harde realiteit van een dergelijk ontslag is nauwelijks te bevatten. Je hebt jarenlang met passie gewerkt aan onderzoek, studenten begeleid, netwerken opgebouwd en je leven geworteld in een gemeenschap die nu zonder pardon zegt: je mag gaan. Een half jaar salaris als doekje voor het bloeden, en daarna? Het schrille contrast met de woorden van het CvB kan niet worden genegeerd. Hun betuiging van medeleven en verzekering van ‘zorgvuldige besluitvorming’ wringt met de realiteit van de slachtoffers: mensen die, zonder enige schuld, hun werk en toekomstperspectief verliezen.

Kon het niet rechtvaardiger?

De rechtvaardiging die wordt geboden is even klassiek als kil: het zijn rationele keuzes, genomen op basis van de focus van de UT, externe financieringssucces en strategische prioriteiten. Niet persoonlijk bedoeld, zo wordt verzekerd. Maar de vraag die blijft hangen is: kon het echt niet anders? Kon het niet rechtvaardiger?

John Rawls’ theorie van rechtvaardigheid biedt hier een interessant perspectief. Zijn concept van de ‘veil of ignorance’ vraagt ons een samenleving in te richten zonder kennis van onze eigen positie daarin. Hoe zouden de medewerkers van TNW, als ze niet wisten of zij bij de 46 ontslagenen of de overblijvers hoorden, gekozen hebben om de bezuiniging door te voeren? Zou de uitkomst niet rechtvaardiger zijn geweest als we de lasten collectief hadden gedragen?

Collectieve reductie

Laten we het gedachtenexperiment concreet maken. Stel dat het bestuur de TNW-gemeenschap had gevraagd hoe zij, zonder te weten of zij hun baan zouden behouden of verliezen, de financiële tekorten zouden oplossen. Een mogelijke uitkomst had kunnen zijn: alle medewerkers leveren 20% van hun aanstelling in. Geen willekeurig ontslag, maar een collectieve, solidaire inspanning om iedereen aan boord te houden. Deze oplossing zou niet alleen eerlijker voelen, maar ook de samenhang binnen de universiteit versterken. In plaats van een systeem dat willekeurig en ondoorzichtig snijdt in onderzoeksgroepen, zou een collectieve reductie van werktijd rechtvaardiger en transparanter zijn geweest.

Toch lijkt het idee van solidariteit op onze universiteit ver te zoeken. De ‘apenrots’-logica overheerst: de sterksten blijven zitten, de kwetsbaren vallen. De usual suspects – zij die de machtigste posities bekleden, de best gefinancierde onderzoeksgroepen leiden – ontspringen de dans. De pijn wordt selectief verdeeld en degenen die zich op minder strategische posities bevinden, dragen de last.

Inclusie en diversiteit

Het roept ook de vraag op of bepaalde groepen onevenredig hard worden getroffen. Waar is de analyse van de impact op vrouwelijke onderzoekers? Op internationale medewerkers, die hun academische thuis verliezen en met extra barrières worden geconfronteerd bij het vinden van een nieuwe positie? Een universiteit die zich graag profileert met inclusie en diversiteit zou minstens transparantie moeten bieden over de verdeling van deze ontslagen. Zijn de percentages vrouwelijke UDs, UHDs en hoogleraren binnen TNW veranderd door deze reorganisatie? Is er toezicht geweest op mogelijke vooroordelen binnen de selectiecriteria?

Natuurlijk is dit geen eenvoudige kwestie. De financiële tekorten zijn reëel en vergen harde beslissingen. Maar de manier waarop deze beslissingen worden genomen en de gevolgen ervan verdeeld, bepaalt of een organisatie rechtvaardig en verantwoordelijk handelt. Deze reorganisatie lijkt dat laatste allerminst te doen.

Herbezinning

Dit stuk is geen pleidooi tegen noodzakelijke hervormingen, maar een oproep tot herbezinning op de manier waarop deze worden doorgevoerd. Universiteiten zouden juist plaatsen moeten zijn waar de principes van rechtvaardigheid, solidariteit en transparantie centraal staan. Wat deze ontslagen laten zien, is dat we nog ver verwijderd zijn van dat ideaal.

Het is niet te laat om kritisch te reflecteren. Het is niet te laat om de vraag te stellen: hadden we dit niet anders en rechtvaardiger kunnen doen? En het is zeker niet te laat om te leren en te zorgen dat de volgende keer niet slechts diegenen met een lagere (machts-)positie op de apenrots geofferd worden.

Mieke Boon, UT-hoogleraar filosofie